Renske Leijten pleit voor terugclaimen van de professionele vrijheid

Fotograaf: Jiri Büller

Waar ga je het over hebben op PubCom?

“Het ziet ernaar uit dat we in deze veranderende wereld, afscheid gaan nemen van New Public Management. Alles wat er gebeurd is rondom het toeslagenschandaal roept om een andere overheid. Een waarin de uitkomst belangrijker is dan product en proces en waarin de afstandelijke bedrijfsmatige overheid plaatsmaakt voor nabijheid en betrokkenheid van professionals. Ik hoop heel erg dat we afscheid nemen van deze manier van werken, maar dat zal wel een hele hoop gaan doen met mensen. Iedereen is er toch mee opgevoed. Ik denk dat New Public Management heel veel mensen gerief heeft gegeven. Je bent nergens helemaal eindverantwoordelijk voor. Je kunt je verschuilen achter regeltjes en procedures. Maar het levert ook heel veel mensen veel frustratie op. De vraag is hoe we die omslag gaan maken en wat dat betekent voor de communicatieprofessionals. Taal is dan natuurlijk een middel. Als SP Kamerlid is dat altijd mijn middel geweest. Dus ik denk dat we het moeten hebben over de vraag: welke taal ga je dan gebruiken?”

Hoe zie jij dat belang van taal?

“Daar zit een hele wereld achter. Taal is uiting. Daarmee laten we zien hoe we naar elkaar, de wereld en voorzieningen kijken. Neem bijvoorbeeld de term ‘werkende armen’. Die suggereert dat arme mensen niet werken. Waar komt dat vandaan? We zijn heel erg geconditioneerd geraakt met vooringenomenheid. Dat is geen kwade bedoeling, maar het heeft wel grote impact op hoe we denken en doen. We moeten een omslag maken naar nieuwe woorden en beelden. En zaken die we hebben afgeleerd weer opnieuw gaan waarderen. Ik moet denken aan een begrip als vrijheid, professionele vrijheid wel te verstaan. Ik denk dat New Public Management heel veel vrijheid heeft ontnomen. Juist aan de dienstverleningskant. De vrijheid om de tijd voor iemand te nemen, om een besluit te nemen, om eens af te wijken van een regel. Alles is ingesnoerd geraakt in regels en dat heeft geleid tot veel onvrijheid, vooral voor mensen in de uitvoering. Zij voelen zich onvrij om hun eigen moraliteit te laten spreken want dan sta je te dicht bij ‘de klant’. Menselijk contact en nabijheid zijn heel lang bestempeld als verdacht. Stel je toch voor dat je loyaliteit gaat krijgen met mensen die bij jou aan het loket staan. Dat moeten we van ons afschudden. Afstand is verward met professionaliteit. Ik denk dat er ruimte gaat komen voor professionaliteit en dus voor het terugclaimen van onze professionele vrijheid. Maar daar zijn we nog niet zomaar.”

Wat moet er gebeuren om zover te komen?

“Volgens mij zei de parlementaire enquêtecommissie Fraude en Dienstverlening dat heel duidelijk: dit systeem is in dertig jaar opgebouwd. Dat is niet in een jaartje veranderd. Er is gezegd over het toeslagenschandaal dat dit nooit meer gaat gebeuren. Maar zij zagen dat het zo morgen weer kan gebeuren. Alle ingrediënten zijn nog steeds aanwezig. Ze zeggen: de wetten waren te hard, de dienstverlening daar bovenop onrechtmatig en in de rechtszaal werd dat niet hersteld. De drie staatsmachten en daarbij ook nog degene die controleert, de media, zijn blind geweest voor mens en recht. Recht in de ruimste zin, het gaat ook over privacy en waardigheid. Wil je dat terugveroveren dan moet je dus bij de wet beginnen. Veel uitvoeringsinstanties hebben daar bovenop onrechtmatig gewerkt. Maar zij moesten dan ook werken met slechte wetgeving. Die cirkel moet doorbroken worden. Behalve naar de wetten, moeten we ook naar onszelf kijken. Ik denk dat het goed zou zijn als je regelmatig met elkaar bespreekt: wat is de doelstelling van regelingen en halen we die ook? En dan niet alleen in management gremia, nee, juist met de mensen van de uitvoering. Zij die de klant persoonlijk spreken. Als het antwoord nee is, dan moet je met elkaar gaan kijken; wat doen we dan fout en wat kan er anders. De participatiewet is een wet om iedereen aan het werk te krijgen. Als dat leidt tot thuiszitten en armoede dan doen we iets fout. Als een uitvoeringsinstantie dat goed analyseert en concludeert dat we een slechte wet hebben, dan moet ie terug naar de Tweede Kamer en de regering. Als ze in de analyse concludeert dat het aan de uitvoering van de wet schort, dan moet de hand in eigen boezem. Ik denk dat er met name bij uitvoeringsinstanties, gemeenten en publieke dienstverlening vaker ruimte moet zijn voor reflectie. En die ruimte moet ook worden opgeëist. Uitvoeren betekent niet een burgemeester in oorlogstijd zijn.”

Hebben communicatieprofessionals daar een rol in?

“Zeker. Die spelen juist een rol om dat gesprek en die analyse in de hele organisatie mogelijk te maken. Juist zij kunnen zeggen tegen het management of de bestuurders: hebben jullie wel geluisterd naar de mensen die het werk doen? En naar de klanten? Ik zou echt die faciliterende rol aannemen als ik communicatieprofessional was. Communicatie gaat niet alleen over het beeld naar buiten. Als je van binnen rot bent kan je naar buiten zoveel mogelijk vlaggen op het schip zetten, maar het blijft rot. Dan zul je dus naar binnen moeten en intern de boel op orde brengen. Bij uitstek communicatieprofessionals hebben een rol als het gaat om de vraag of vorm en inhoud één zijn. Je kan niet iets verkopen wat je niet bent. Joop Hack werd bejegend als de grootste crimineel bij de Dienst Toeslagen terwijl op dat moment de staatssecretaris excuses aan het maken was in het parlement. Dat is verbijsterend, dat dat zo uit elkaar kan lopen. New Public Management heeft geleid tot afstand, tot juridisering en tot dehumanisering. Allemaal gestold wantrouwen. Daar komen we alleen maar vanaf als we bij onszelf beginnen. Dat gesprek, die cultuur, daar hebben communicatieprofessionals bij uitstek een rol in. Maar ook zijn er mensen nodig die het voordoen, voorleven, het voortouw nemen, mensen die perspectief kunnen scheppen."

Is dat niet bijna te mooi om waar te zijn?

“Waarom? Dat maken we toch zelf? Kijk in de spiegel. We leven in een tijd met heel hoogdravende moraliteit en het gaat altijd over de ander. Sorry hoor, ik ben er echt heel erg voor om als het gaat over moraliteit te beginnen bij de vraag: doe ik dat zelf eigenlijk wel? Dat wil niet zeggen dat iedereen aan zelfkastijding moet doen, helemaal niet. Het wil ook niet zeggen dat er geen fouten meer gemaakt mogen worden. Kom op zeg. We zijn allemaal feilbare mensen, maar we zijn wel mensen. Helemaal niet erg. Als je een fout maakt en je zegt: ‘Jeetje dat is fout gelopen, meneer, mevrouw ik bel u zo terug, we gaan het oplossen’ dan ontstaat er geen woede. Dat wekt vertrouwen."

Wat nemen de aanwezigen mee als ze de zaal uitlopen?

“Ik hoop de inspiratie dat je zelf de schakel kunt zijn in de verandering. Zoek de Eva of Joop in jezelf. Mijn pleidooi is om je allemaal verantwoordelijk te voelen voor het eindresultaat. Bevecht je professionele autonomie terug. Mensen zeggen tegen mij: ‘Dat is makkelijk gezegd maar moeilijk gedaan’. Het is ook zeker niet simpel, maar als je niet nu begint gaat het er nooit komen.” 

Benieuwd naar het congres PubCom op 7 november?

Bezoek dan www.pubcom.nl voor meer informatie over Renske, het programma en meer!

Dit artikel is ook gepubliceerd in C: hét communicatiemagazine van Nederland met de laatste trends en actualiteiten, inhoudelijke rapportages, spraakmakende projecten en diepte-interviews met communicatieprofessionals. Leden van Logeion ontvangen het vakblad acht keer per jaar gratis op de mat, maar ook wanneer je niet aangesloten bent bij de beroepsorganisatie kun jij je abonneren op dit full colour blad vol vakkennis.

Lees meer over C

Of lees een van de vele andere artikelen uit C.