'Activisme is legitiem onderdeel van vakmanschap'
Op vele manieren vraagt ethisch handelen van professionals aandacht. Wat doe je als je vindt dat ‘het goede’ in het gedrang raakt? Samen met collega’s gaat politiek filosofe Yara Al Salman de noodzaak van morele reflectie van ambtenaren onderzoeken en gunt een kijkje in de keuken: “We hebben te lang vertrouwd op het idee dat bestuurders kunnen bepalen wat ambtenaren wel en niet kunnen doen.”
Yara Al Salman is docent bij het Ethiek Instituut van de Universiteit Utrecht. In 2022 verdedigde ze een proefschrift over de waarde van ‘groepseigendom’. Waarom is het bijvoorbeeld boeren gelukt om coöperaties te vormen en hoe komen vissers tot gezamenlijke afspraken om overbevissing te voorkomen? In de kern draait het steeds om het bewerkstelligen van rechtvaardige machtsrelaties. “Die kun je realiseren als je mensen zeggenschap geeft over de bronnen waarvan ze afhankelijk zijn, in plaats van ze op een hiërarchische manier te besturen.”
Fictie
Het belang van rechtvaardige machtsrelaties komt volgens de politiek filosofe ook naar voren in de toeslagenaffaire en het oprukkende ambtelijke activisme na de kabinetsreactie op de inval van Hamas in Israël. Op verzoek van de Programmadirectie Dialoog & Ethiek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) start ze binnenkort onderzoek naar verhoudingen tussen ambtenaren en politieke bestuurders. Want er is dringend behoefte aan nieuw houvast. “Lange tijd is gedacht dat het als een keten werkt: het volk kiest volksvertegenwoordigers, die bestuurders kiezen, die op hun beurt ambtenaren aansturen. En als ambtenaren doen wat ze wordt opgedragen, is het altijd democratisch gelegitimeerd. Dat is fictie, want hoe kan de politiek regels maken zonder ruimte voor ambtenaren om hun expertise aan te wenden voor wat er mogelijk is?”
Reflecteren
Er is sprake van een gevaarlijke fictie (verbeelding, red.), benadrukt Al Salman, als medewerkers geen kritische vragen meer stellen en niet meer actief een oordeel vormen over wat er gebeurt. De fictie van de werkelijkheid creëert dan ruimte voor machtsmisbruik. “Als je als ambtenaar bijvoorbeeld de taak krijgt om informatie achter te houden voor de Tweede Kamer, dan voer je geen democratische besluitvorming uit, maar beschadig je die juist.” Activisme is wat haar betreft dan ook een legitiem onderdeel van vakmanschap.
De onderzoekers willen nadrukkelijk voorwaarden voor ambtelijk activisme op tafel krijgen. Voorlopig stelt Al Salman dat er ten minste drie gronden voor activisme en tegenspraak zijn: rechtsstatelijkheid (denk aan een beroep op de Grondwet en internationale wetgeving), democratie (zoals bij het afschermen van informatie) en mensenrechten (neem vragen over de betekenis van tijdelijke opvang van vluchtelingen).
Emotioneel
Afgelopen jaar volgde de politiek filosofe diverse gesprekken op ministeries en bij rijksdiensten die door Dialoog & Ethiek werden begeleid. Deze gesprekken leerden dat het wemelt van de aannames bij medewerkers en bestuurders over de manier waarop met spanningen in politiek-ambtelijke verhoudingen wordt omgegaan. Dan zegt een leidinggevende: ‘Ik snap dat het emotioneel voor je is allemaal’ tegen een medewerker die stelt dat de voorgenomen regels voor de vluchtelingenopvang ongrondwettelijk zijn. Terwijl dat natuurlijk een professioneel oordeel van iemand is’. En wat te denken van de ambtenaar bij het ministerie van Buitenlandse Zaken die te horen kreeg: ‘We zijn als ministerie niet betrouwbaar als we niet met één mond spreken’. Al Salman: “Deze uitspraak wordt dan niet bevraagd, maar waarom niet? Ik heb juist meer vertrouwen in de overheid als ik hoor dat er ambtenaren zijn die voor het internationale recht opkomen. Het is niet de vraag of er één of meer stemmen klinken, maar wat het juiste is. En hoe je daar elkaar op aanspreekt.”
Drogredenen
Bij moreel redeneren dienen zich vaker drogredenen aan en het herkennen ervan is het begin van begrip. “Als iemand zegt: ‘Het komt beter over als het anders klinkt’ is er in feite sprake van een cirkelredenering. En met ‘Dat vind ik nu eenmaal’ of ‘Dat is tegen mijn principes’ ontduik je bewijslast. Een gesprek gaat ook de verkeerde kant op als mensen vage termen gebruiken, zoals ‘het publieke belang’. Leg uit wat je bedoelt. En ben je de ontvanger; vraag door, reflecteer, voorkom dat gevaarlijke ficties de overhand krijgen en je maar aanneemt voor zoete koek wat er wordt beweerd.”
“Nee”, benadrukt ze, “moreel redeneren is niet altijd makkelijk en daarom is het goed om elkaar aan te spreken. Vaak wordt bij het begrip ‘ethische kwesties’ vooral gedacht aan abortus, euthanasie en sinds enige tijd ook kunstmatige intelligentie. Maar ethiek is veel breder dan dat: het gaat over ieders doen en laten.”
|
Oefenen met doorvragen Tijdens trainingen van het Ethiek Instituut van de Universiteit Utrecht gaan deelnemers in gesprek over wat hen in moreel opzicht beweegt. Daarbij blijkt vooral het belang van doorvragen:
|
Dit artikel is ook gepubliceerd in C: hét communicatiemagazine van Nederland met de laatste trends en actualiteiten, inhoudelijke rapportages, spraakmakende projecten en diepte-interviews met communicatieprofessionals. Leden van Logeion ontvangen het vakblad acht keer per jaar gratis op de mat, maar ook wanneer je niet aangesloten bent bij de beroepsorganisatie kun jij je abonneren op dit full colour blad vol vakkennis.
Lees meer over C