‘Online trollen zijn herkenbaar aan gecoördineerd gedrag’

Fotograaf: Germán Villafane

De van oorsprong Delftse ingenieur kwam via avonturen in Oekraïne en Rusland en een journalistieke opleiding terecht in een digitale wereld van verdachtmakingen en manipulatie, ook wel bekend als nepnieuws en desinformatie. Hoewel voltijds werkzaam als ingenieur in loondienst levert Van der Noordaa met Trollrensics diensten en software aan veiligheidsdiensten, ngo’s, bedrijven en anderen. Kerntaak: het identificeren en analyseren van ‘niet-authentiek’ online gedrag. En het in kaart brengen van propaganda gebaseerd op desinformatie.

Sotsji en Krim

Zijn eerste ervaringen met nepnieuws dateren van 2013 toen hij in Rusland werkte. In buurland Oekraïne kwam het Maidan-protest op gang vanwege het niet tekenen van het associatieverdrag met Europa. In Russische media ging plots een campagne lopen met steekwoorden als nazi’s en gayropa. Van der Noordaa: “Het protest werd dusdanig heftig opgevat dat ik begon te vermoeden dat er een geopolitiek belang speelde. Het viel mij op dat het Russische leger grootschalig werd ingezet om de Olympische Spelen van 2014 in Sotsji te beschermen. De dag dat de Olympische Spelen voorbij waren, werden die troepen ingezet bij de Krim.” Via familie van een collega kreeg Van der Noordaa foto’s te zien van bootjes met mannen in anonieme uniformen die bij de Krim aan land kwamen. Uren voordat de wereldpers iets oppikte. Een pijnlijk moment. Russische collega’s geloofden Van der Noordaa niet toen hij ze hierop wees, hoewel sommigen later hun excuses aanboden. “Misschien was het voor mij gewoon sneller duidelijk met mijn Nederlandse blik en jarenlange verblijf in Oekraïne.” 

OSINT

Een kleine twee jaar later, in 2016, besluit de Delftse ingenieur een opleiding journalistiek te volgen aan de Erasmus Universiteit. Zijn specialisme: OSINT, Open Source Intelligence. Ofwel: via openbare bronnen ‘niet-authentiek’ gedrag uit enorme hoeveelheden data identificeren. Direct na zijn afstuderen gaat Van der Noordaa voltijds aan de slag bij de Volkskrant als Ruslanddeskundige. Toch gaat zijn meest gelezen artikel niet over Rusland, maar over een zanger die zijn schare aan online fans grotendeels verzon: Dotan. Aan publicatie gingen maanden van onderzoek vooraf omdat de aantijgingen juridisch waterdicht moesten zijn. Toch waren er genoeg tekens aan de wand: gedurende vakanties van de zanger waren de fans eveneens muisstil op sociale media. 

Oprichting

In 2019 bundelt Van der Noordaa zijn krachten met een ICT-specialist, iemand die ooit ABN Amro thuisbankieren wist te kraken: Richard Odekerken. Odekerken is een oud-schoolgenoot uit Zwijndrecht. Hij bouwde reeds jaren aan software om grootschalige systemen te automatiseren. Die zomer kiezen ze ervoor hun kennis en ervaring te combineren, met de oprichting van een eigen bedrijf, Trollrensics. De naam is een samentrekking van de Engelse woorden trolls en forensics. Eerste opdrachtgevers zijn universiteiten en media als KRO-NCRV’s Pointer en Nieuwsuur. Zij vragen online beïnvloedingscampagnes op te sporen. “Ze realiseren zich dat propaganda een enorm risico vormt voor de maatschappij. De Adviescommissie Versterken Weerbaarheid Democratische Rechtsorde stelt dat een groot deel van de Nederlandse bevolking problemen heeft zulke beïnvloeding te herkennen,” aldus Van der Noordaa. Toch is de klantenkring van Trollrensics de laatste jaren meer opgeschoven naar overheden. “Onderzoek is namelijk kostbaar, evenals training en softwarelicenties. Budgetten bij kranten zijn anders dan vroeger.” 

Typische kenmerken

Net als het befaamde Bellingcat haalt Trollrensics grote hoeveelheden data van sociale media als Facebook, TikTok en X naar binnen om eventueel ‘niet-authentiek’ gedrag te identificeren. Van der Noordaa: “Wanneer je sterk uitzoomt, worden plotselinge pieken zichtbaar. Dat zag je bij de start van de rechtszaak over de MH17-ramp. We voorspelden: er gaan Russische trollenlegers aan de slag. En dat werd snel werkelijkheid, want op exact dezelfde datum werd een zeer groot aantal profielen aangemaakt, voorzien van gestolen profielfoto’s. Dat zijn typische kenmerken van gecoördineerd gedrag. Soms is ook te achterhalen wie erachter zitten. Bepaalde overheidsklanten van ons hebben lijntjes lopen met socialemediaplatformen om zo’n trollenleger offline te halen. Een bekend trollenleger heeft de cynische naam Internet Research Agency met als hoofdkwartier Sint Petersburg. Daar zijn vanuit een gebouw zo’n vierhonderd mensen wereldwijd actief.” 

MH17

Een onderzoek van Van der Noordaa dat hij met een collega-journalist publiceerde in De Groene Amsterdammer is die naar de campagne van de Internet Research Agency gedurende de week van de MH17-ramp. “Die duurde drie dagen: de dag van de ramp zelf, 17 juli 2014, en de twee dagen erna. Zo’n 65.000 tweets werden uitgestuurd die Oekraïne de schuld gaven. Een paar honderd profielen begonnen op exact hetzelfde tijdstip op 18 juli dezelfde hashtags te gebruiken en hielden exact 24 uur later op met deze acties.” Het onderzoek door Trollrensics werd breed opgepikt, van Wall Street Journal tot Duitse en Finse kranten.

 ‘Wanneer je sterk uitzoomt, worden plotselinge pieken zichtbaar. Dat zag je bij de start van de rechtszaak over de MH17-ramp’

Chinese meisjes

“Beïnvloeding van processen in democratische landen door polarisatie verder aan te wakkeren zie je in allerlei situaties. Bij Brexit zag je soms profielen van Britse kiezers op Facebook waar als locatie per ongeluk nog Moermansk stond. Maar ook tijdens de Black Live Matters-protesten werd in beide kampen gestookt. Manipulatie kan soms best subtiel verlopen. Zo viel mij in augustus 2022 op dat op X de zin – I’m single, can I get a husband on Twitter? – enorm vaak werd getweet. Gedurende een etmaal meer dan 114.000 keer. En dat door aantrekkelijk ogende Chinese meisjes waarbij zij de hashtag van telkens een andere bepaalde Chinese stad gebruikten.” Wat bleek? In die steden waren protesten gaande. De hashtags vertroebelden de zoekresultaten van Chinezen die van buiten China informatie over de protesten zochten. Volgens Van der Noordaa overduidelijk een actie van een Chinees trollenleger. 

Lentekriebels

Hoewel Trollrensics voor allerlei klanten – van NAVO en EU tot India – verkiezingen en referenda monitort op vreemde pieken in ‘likes’ en ‘replies’, zijn er ook klanten dichter bij huis. Zoals organisaties die het bedrijf vragen haatcampagnes rond lhbtqia+ te analyseren. Dat was het geval bij de Nederlandse publiekscampagne Lentekriebels in 2023. Van der Noordaa schreef er samen met KRO-NCRV’s Pointer een artikel[1] over, nadat hij had uitgezocht hoe de campagne in elkaar stak en welke partijen betrokken waren. 

Het herkennen en bestrijden van nepnieuws en desinformatie is een hele taaie strijd, blijkt uit onderzoeken en is ook de ervaring van Van der Noordaa. De Adviescommissie Versterken Weerbaarheid Democratische Rechtsorde, waar Van der Noordaa vrijwillig zijn kennis en kunde voor inzette, bood daarom in haar eindrapportage (november 2023) adviezen om de maatschappelijke dialoog te bevorderen. Zoals het versterken van lokale en regionale media en het verplichten van Big tech-bedrijven tot transparantie over algoritmes. 

Van der Noordaa heeft ook nog wat tips voor communicatieprofessionals:

• Ga nooit op één nieuwsbron af bij rare claims. Verifieer het verhaal in traditionele media. Voor je het weet gooi je olie op het vuur.
• Als je op een bericht op sociale media reageert: gebruik een schermafdruk van het originele bericht. LinkedIn kan bijvoorbeeld geen tekst in een illustratie herkennen. Zo krijgt de ‘kwaadaardige’ bron niet de eer.
• Controleer het profiel, een anoniem of nieuw profiel kan verdacht zijn. Bij twijfel: doe niks of zoek offline contact.