In gesprek over polarisatie: waar sta je?

Misschien bereikt het woord ‘gevoelsdynamiek’ nog wel eens de Dikke Van Dale. Het begrip rijst als een vlam op uit gesprekken tussen Bart Brandsma, communicatiemedewerkers en andere publieke professionals over verhoudingen die op scherp komen te staan. Als ongemak zich aandient, grijpen mensen snel naar houvast. Dat zijn begrijpelijke gedachteconstructies, waarin gut feeling leidt naar voor-tegen, zwart-wit, goed-fout. Oftewel: naar wij/zij. Bij demonstraties verenigen vrijheidsstrijders zich bijvoorbeeld als de ‘wij’ tegen de ‘zij’ van het systeem. In deze dynamiek van gevoelens weten mensen op de uiterste polen (pushers) aanhangers te vinden (joiners). Daartussen zoekt een grote groep mensen, het stille midden, worstelend houvast: wie hoort hen en helpt hen om woorden te vinden?

Ervaringen met het denkkader maken duidelijk dat bij oprukkende (tegen)polen leiders zoals burgemeesters en ministers (maar denk ook aan trainers, voorgangers en leraren) zich boven de spanningen plaatsen en als bruggenbouwer te schikken. De praktijk leert dat zij daarmee vooral de hardste schreeuwers aandacht bezorgen. Ze benutten dan namelijk hetzelfde repertoire als de pushers: overtuigen, verdedigen, instrueren, managen, hameren op oplossingen. Ga er niet boven, maar ertussen staan, is het devies. Help het vraagstuk zichtbaar te maken, luister het tevoorschijn, erken prestaties en vindingrijkheid. Niet sympathie maar empathie, niet management maar leiderschap. Door de keuze van je toon, je publiek en het vraagstuk ontstaan manieren om dilemma’s te hanteren: wat kan wél?

Terug naar de kern

“Je kunt niet zoals bij Fokke en Sukke zeggen: ‘de verandering is ingepland om half twee vanmiddag’. Bij maatschappelijke verandering moet je uitgaan van het principe trust the process; het gaat soms sneller of juist langzamer dan je denkt.” Bart Scholten is communicatiestrateeg bij de gemeente Zaanstad in een tijd dat de leus Kick Out Zwarte Piet overal in het nieuws te vinden is. Het jaar ná de blokkeerfriezen én het jaar waarin de nationale Sinterklaasintocht plaatsvindt in Zaanstad. Met zijn aanpak wordt Scholten een jaar later genomineerd voor de titel communicatieman van het jaar. Hij komt tot in de finale. Op het podium wordt hij geïnterviewd. De eerste vraag die hij krijgt: “En wat wil je zélf? Ben jij vóór of tégen Zwarte Piet?” Hierop geeft Scholten een formeel antwoord.

Hij vertelt nu aan C wat hij in plaats van dat formele antwoord had willen antwoorden: “In een gepolariseerde discussie zal de pers niet helpen, daar is deze vraag een voorbeeld van. De media hebben namelijk baat bij polarisatie, daar kunnen zij over filmen en schrijven. Dat is aandacht, dat is geld. Brandsma laat dat ook duidelijk zien in zijn theorie, de praktijk bewijst het.” Je zou kunnen stellen dat polarisatie een negatieve connotatie heeft. Het wij/zij-denken komt zelden positief in het nieuws. Maar denk ook eens aan bijvoorbeeld het vrouwenkiesrecht (1919) en het homohuwelijk (2001). “Wij zijn vanuit de publieke opinie een beetje geprimed dat polarisatie niet goed is, maar een groot deel van de verworvenheden die wij nu zien komen juist voort uit gepolariseerde discussies”, aldus Scholten.

Gemeenschappelijk kader

De gemeente Zaanstad gaat in gesprek. Niet en plein public met de voor- en tegenstanders, maar in het klein, zonder olie op het vuur te gooien. “We hebben die dialogen nadrukkelijk gepositioneerd als een gesprek tussen inwoners van de gemeente. Het was niet zo dat de inwoners in gesprek gingen met de overheid. Anders wordt het armpje drukken, dan is er sprake van winnen en verliezen.” Scholten benadrukt het belang van gelijkwaardigheid. Bij de gesprekken worden persoonlijke verhalen gedeeld. Verhalen waarin men zich, ongeacht de eigen opvatting, uniform kan inleven. Er ontstaat begrip. Er ontstaat een gemeenschappelijk kader. “Zolang je geen gemeenschappelijk kader hebt van waaruit je gaat werken aan een oplossing, als je elkaar daar niet op kan vinden, blijf je gepolariseerd. Door het probleem op tafel te leggen en het met elkaar te bespreken, kwam men uiteindelijk tot een oplossingsrichting.”

Scholten: “Houd het klein en wees regisseur van de verandering. Anders ben je een spreekbuis van een van de van beide (Brandsma-)polen. De verandering komt dan vanzelf, want mensen doen het samen.”

Een stuk(je) context

“Ik zoek graag de randen op, en ga daar graag overheen om innovatie aan te drijven.” In 2020 kruiste het pad van Inge Wallage (directeur communicatie, Wageningen University) dat van Brandsma tijdens Logeioncongres PubCom. Wanneer het stikstofdossier weer actueel wordt, nodigt Wallage Brandsma uit bij de WUR, waar 25 directeuren meedoen aan een introductieworkshop over zijn denkkader polarisatie. Dit rollen zij vervolgens samen uit voor heel WUR. Ook creëren zij de voor iedereen toegankelijke podcast Wetenschapper in Polarisatie.

Intern bij de WUR lopen vele onderzoeken, ideeën en discussies uiteen. Er lopen zowel ecologen als veehouders rond. Menig student is lid van Extinction Rebellion, of van End Fossil bijvoorbeeld. Kies je dan voor bestrijdingsmiddelen of doe je enkel aan bio-landbouw? We mogen volgens Wallage in ieder geval wel gaan van de idee: splijt het de samenleving, dan splijt het (hoogst)waarschijnlijk ook binnen de WUR. “En bij een universiteit hoort het te schuren. Bovendien: in conflict ligt wijsheid. Het lastige soms is dat je vanuit een theoretisch perspectief goed kunt stellen: ‘we richten ons niet op de uitersten’. Maar op het moment dat de polen, die uitersten, op je campus staan, moet je je wel tot hen verhouden. Je kan niet anders. Als organisatie heb je namelijk een werkelijkheid.”

Guidance

Wat kun je als professional doen? Wallage: “We kunnen er maar tot op zekere hoogte iets van vinden, daarom is onze rol er juist eentje van guidance.” Ze vertelt dat de polen vaak wel bekend zijn, maar het stille midden niet. En dat midden is groot. “Wij proberen ons met name op dat midden te richten, willen met hen de dialoog aangaan.” Wallage spreekt grote tevredenheid uit over het WUR-brede programma Wageningen Dialogues: “Dat is in mijn ogen engagement 3.0.”.

Rol van de media

De rol van de media baart haar zorgen, maakt ze duidelijk. Ze verwijst naar een interview van een collega, een wolvenexpert, die aan tafel zit met de vertegenwoordigers van Nationaal Park De Hoge Veluwe: “Het is gepolariseerd vanaf minuut één. Vanaf het moment dat de interviewer vraagt: ben jij kamp wolf of kamp niet-wolf?” Ze vraagt zich hardop af: “Willen ze nu bijdragen aan de sh*t op deze wereld, of kunnen ze juist een andere, een constructieve rol in vervullen?” En toch snapt Wallage dat je soms niet zo ver weg staat van de “roeptoeters” aan weerzijde van een gepolariseerde discussie. Ze stelt zichzelf wel openlijk de vraag of die positie past bij haar rol, maar toch: “Ik sluit ook niet uit dat ik een keer op de A10 of de A12 ga staan. Want ja, we hebben wél te maken met existentiële zaken.” Het maakt volgens haar eens te meer duidelijk wat het allerbelangrijkste is: ruimte voor dialoog want al die geluiden – van de ene pool tot de andere pool én via het (stille) midden – moeten gehoord worden.

Bezoektip: Op 27 maart 2024 spreekt Bart Brandsma, naast onder andere Guido Rijnja en Genieke Hertoghs, op het congres 'Polarisatie en leiderschap'.

Fotocredit: Janista Sassen

________________________________________________________________________________________________________

Dit artikel is gepubliceerd in C: hét communicatiemagazine van Nederland met de laatste trends en actualiteiten, inhoudelijke rapportages, spraakmakende projecten en diepte-interviews met communicatieprofessionals. Leden van Logeion ontvangen het vakblad acht keer per jaar gratis op de mat, maar ook wanneer je niet aangesloten bent bij de beroepsorganisatie kun jij je abonneren op dit full colour blad vol vakkennis.

Lees meer over C

Of lees een van de vele andere artikelen uit C.