Eerste hulp bij reflexen

Neem het maatschappelijk ongemak dat ontstond toen demissionair minister-president Mark Rutte op 9 oktober van dit jaar, na de onverwachte, bloedige aanslag van Hamas op Israëlische burgers, sprak van onvoorwaardelijke steun aan Israël en de Israëlische vlag liet hijsen op het Binnenhof. Een daad richting Israël, maar deed dit wel recht aan de slachtoffers in de Palestijnse gebieden die ook al snel vielen door de tegenreactie van het Israëlische leger? Zowel de gekozen woorden als de symboliek van de vlag werden onderwerp van gesprek en riepen heftige reacties op. Hoe maak je in dit soort gevoelige en acute situaties meteen werk van uiteenlopende perspectieven?

De tweede slag

In een medialandschap waarin snelheid regeert, is communiceren vanuit de reflex gemeengoed, maar dit voedt – vaak onbedoeld en onbewust – verdere polarisatie. Uiterste polen op een spectrum voelen zich aangesproken. En de stille meerderheid wordt door de felle stellingnamen naar een van de polen getrokken, blijft vertwijfeld achter of zoekt op andere wijze gehoor. Misschien is die reflex en de harde respons daarop niet te voorkomen en is niet de eerste, maar de tweede slag een daalder waard. Wat maakt de reflex zo hardnekkig? En hoe kun je die impuls ondervangen?

Vijf verklaringen

Wat, ten eerste, veroorzaakt communicatie vanuit de reflex? Meerdere bronnen helpen om duidelijk te maken welke mechanismen hun werk doen:

1. Fysiologische reactie. Emoties beginnen in je lijf: adrenaline en serotonine spelen op, je wilt iets dóen. (Frijda, 1988) Herken je – bij jezelf en bij anderen – dat dit opspeelt en heb je een manier om die energieke stroom een bedding te geven?
2. Gedachteconstructie. Als we in acute onduidelijkheid verkeren, maken we een snelle gedachteconstructie: wij/zij, voor/tegen, goed/slecht. Dat miskent dieperliggende en (nog) ongeziene nuances (o.a. Brandsma, 2017). Hoe help je die tevoorschijn te luisteren?
3. De Redder staat op. De zogeheten dramadriehoek uit de transactionele analyse verklaart dat een bevraagde verantwoordelijke vaak meebuigt naar de emotie van de vrager (Karpman, 1968). Onderken je de behoefte om de balans zo snel mogelijk te herstellen?
4. Journalistieke frames. Drie interpretatiekaders blijken voor journalisten essentieel in hun werk: conflict, human interest en verantwoordelijkheid (Boer & Brennecke, 2003). Zie je met welke bril ook de media willen duiden?
5. Buitelende waarden. Vier typen drijfveren strijden bij verstoringen: persoonlijke, professionele, publieke en organisationele waarden (Van Es, 2004). Weet je waar je voor staat en wat daarin kan botsen? Denk aan privé-opvatting, partijbelang en een professionele, bestuurlijke rol.

Uitstellen en uitstallen

Aan ervaringen geen gebrek. De reacties op de aanslag van Hamas staan niet op zichzelf. Neem het bekend worden van de fraude met de kinderopvangtoeslag, de onverwachte escalatie bij de vestiging van een opvangvoorziening of de demonstratie van klimaatactivisten op de A12. De kunst is bij een reactie het eigen oordeel te kunnen uitstellen en te helpen bij het uitstallen, waarbij het ongemakkelijke karakter aandacht krijgt.[1] Hoe leerzaam is de reactie van Angela Merkel die tijdens een interview voor het weekblad Brigitte werd geconfronteerd met de vraag waarom twee mannen niet met elkaar mogen trouwen.[2] Zij maakte duidelijk wat opschorten van een eigen standpunt en schetsen van een bandbreedte vermag: dat je je principes niet hoeft te verlaten om een compromis te sluiten. Zij verenigde uiteenlopende en als tegenpolen gemanifesteerde perspectieven in een hoger gelegen waarde: gelijkwaardigheid.

Wat heb je nodig?

Bij de beschrijving van de verklaringen kwamen al reflectievragen naar voren. Vijf suggesties tot slot:

1. Rollen in beeld: zicht krijgen op het krachtenveld en de rollen die mensen en organisaties daarin aannemen is onontbeerlijk. Het helpt om van de dramadriehoek naar de winnaarsdriehoek te komen. Zodra mensen de rol van redder, aanklager of slachtoffer aannemen kun je helpen onderzoeken hoe ze anderen gelijkwaardig tegemoet kunnen treden (Choy, 1990).
2. Neem de tijd: onderken de aandrang van de reflex en durf ruimte te nemen om verschillende perspectieven uit te stallen. Breng het speelveld in kaart: wie is waarom nu zo geraakt en wat zijn waarden, verlangens en gevoelens, welke perspectieven zijn er en wat kan wél?
3. Waardeer de worsteling: benoem de spanningen vanuit het oogpunt van het speelveld, stal zienswijzen uit en help bronnen aan te spreken voor feiten en aannames. Help de gedeelde vraag (common ground) onder woorden te brengen: waar zijn we het eigenlijk over eens? Welke waarden kunnen fungeren als sociaal chassis? (Halte ongemak van Van der Pool & Rijnja op www.dewaardering.nl)
4. Let op je woorden: begrippen als gedode of vermoorde burgers bij de aanslag van Hamas en de tegenreactie daarop van Israël, affaire of schandaal bij de kinderopvangtoeslag kunnen als slagzwaarden werken. Benut de woorden en beelden die mensen gebruiken en help elkaar die taal te doorzien.
5. Ruimte voor reflectie: we leren het beste achteraf van aannames, keuzes en de impact ervan. Deel die lessen in eigen huis en in de beroepsvereniging. Daarom is het tijd om kritische beroepssituaties te beschrijven en binnen Logeion moresprudentie te vormen. Andere beroepsgroepen (zoals accountancy) hebben dit ook gedaan.

Zie voor praktische tips over de omgang met spanningen en polarisatie rondom het conflict in Israël en de Palestijnse gebieden ook de handreiking, die de Expertise-unit sociale stabiliteit van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid samenstelde met gemeenten op www.socialestabiliteit.nl