We praten onszelf een heleboel polarisatie aan

“Ik heb een klassieke communicatieachtergrond en houd me bezig met de effecten van communicatie en media in een politieke en maatschappelijke context. De WUR houdt zich bezig met verschillende life science thema’s zoals klimaatverandering, duurzaamheid en gezondheid, de grote thema’s van dit moment. Met onze onderzoeksgroep kijken we naar de inhoud en effecten van sociale en traditionele media met betrekking tot deze thema’s. Daarnaast is polarisatie een groot actueel onderwerp, waar we een apart programma voor hebben opgezet. We bestuderen de opvatting dat mensen met andere meningen steeds minder aardig gevonden worden. En dat sociale en andere media daar een rol in spelen”, aldus Vliegenthart.

“In onze maatschappij leeft het gevoel dat we in een nieuwemediacontext zitten. Dat dingen veel sneller gaan dan voorheen en dat er allemaal nieuwe gevaren zijn. Ook denkt men dat er veel misinformatie is en verruwing. Ik kan dat voor een groot deel relativeren. Traditionele theorieën over media-effecten zijn nog altijd geldig. Traditionele media bepalen nog steeds gedeeltelijk de politieke en publieke agenda. Op het moment dat de Volkskrant en de Telegraaf over een bepaald onderwerp publiceren, en dat steeds terug laten komen, gaan wij dat belangrijk vinden. Toch gaat het altijd om kleine effecten, die verschillen per individu en afhankelijk zijn van de context.”

De perfecte storm

Die nuance maakt Vliegenthart ook bij de recente opkomst van de BoerBurgerBeweging (BBB): “Wat we bijvoorbeeld zagen rondom het stikstofdebat en de opkomst van de BBB, zagen we eerder ook rondom de berichtgeving over immigratie en de opkomst van de Partij voor de Vrijheid (PVV). De BBB speelde in op een thema dat politiek heel relevant is: stikstof. Ondertussen liet het CDA punten liggen in dat debat. Zo ontstond voor de BBB een perfect storm, waarin alles perfect samenkwam. Toch zie je ook dat de interesse in de BBB om allerlei redenen inmiddels alweer afneemt.”

Om tot goede conclusies over het effect van media te komen, combineert Vliegenthart verschillende soorten onderzoek. “Wat ik de mooiste onderzoeksmethode vind, is werken met panel surveys en die combineren met een inhoudsanalyse. Daarbij kijken we niet alleen naar meningen en attitudes, maar ook naar mediagebruik. Als een respondent aangeeft vijf keer per week de Telegraaf te lezen, kijken we welke onderwerpen daarin voorkomen. Ook bestuderen we de frames die worden gebruikt en meningen die worden gegeven. Vervolgens kunnen we in een periode tussen twee metingen zien of en hoe de opvatting over die onderwerpen is veranderd. Daarnaast maken we gebruik van plugins en datadonaties. Zo kunnen we uitlezen wat mensen online doen. Ook experimenten kunnen informatief zijn. We leggen verschillende varianten van een bericht voor aan een respondent en kijken naar een verandering in de reactie. Natuurlijk bestuderen we ook algemene mediatrends, zoals de aandacht voor een bepaald onderwerp in alle dagbladen en op televisie. Hierbij kijken we of we dat bijvoorbeeld kunnen relateren aan de steun voor een bepaalde politieke partij.”

‘Er zijn zeker mensen die zich afkeren van wetenschappelijke kennis, maar dat is een hele kleine groep’ 

Radicalisering

Het onderzoek naar polarisatie laat zien dat de maatschappelijke ophef hierover flink wat nuance kan gebruiken. Vliegenthart: “We praten onszelf een heleboel polarisatie aan. Ik maak deel uit van de Adviescommissie Versterken weerbaarheid democratische rechtsorde, onder leiding van de burgemeester van Arnhem, Ahmed Marcouch. We doen onderzoek naar de ontwikkeling van polarisatie, radicalisering en extremisme en het effect daarvan op de democratische rechtsorde. Een van de conclusies is dat we veel minder gepolariseerd zijn, dan we denken te zijn. Er is retoriek in de media en de maatschappij die zegt dat we gepolariseerd zijn. Daardoor geloven we dat en handelen we ernaar. Omdat media en politici vertellen dat we polariseren, polariseren we. Ik denk dat het belangrijk is dat we dit soort processen beter doorzien.”

Naast het onderzoeksthema polarisatie, bestudeert Vliegenthart de afname van vertrouwen in kennis. “Met Zweedse collega’s onderzoeken we welke mensen zich verzetten tegen algemeen geldende feiten en hoe mediagebruik daar invloed op heeft. Een groot project met een divers team van communicatiewetenschappers, psychologen en filosofen. Wij vinden weinig bewijs voor het idee dat mensen heel veel gebruikmaken van alternatieve media. En als deze wel worden gebruikt is dat vaak in combinatie met traditionele media. Ook de mening dat mensen niet meer geloven in feiten door het gebruik van alternatieve nieuwsbronnen, zien we niet terug in onze onderzoeksresultaten. Daarnaast ziet nog steeds negentig procent van de Nederlanders met regelmaat het nieuws van de NOS. Dat gebeurt niet alleen meer via het achtuurjournaal, maar wel online, via TikTok of NOS Stories. Er zijn zeker mensen die zich afkeren van wetenschappelijke kennis, maar dat is een hele kleine groep waarbij we geen duidelijke mediagebruikspatronen vinden. Het vertrouwen in wetenschappers in Nederland is ook nog altijd heel hoog. In een recent onderzoek dat we uitvoerden zelfs hoger dan in rechters.”

Negatief nieuws

In beide thema’s is de rode draad dat nuance nodig is. Vliegenthart: “Je ziet dat de extremen veel aandacht krijgen. Het journalistieke principe van hoor en wederhoor speelt hier ook een rol in. Journalisten zoeken naar sterke meningen van beide kanten van het spectrum. De grote gematigde groep in het midden blijft onbenoemd. Die is voor de journalist niet interessant. Maar die middengroep is genuanceerd in haar opvatting of heeft helemaal geen mening. Ook wij als mediaconsument zijn gericht op het negatieve, we hebben een negativity bias. Negatief nieuws krijgt meer aandacht dan positief nieuws. Het blijft beter hangen en mensen herinneren het zich beter. Dat zorgt voor een niet kloppend beeld van de werkelijkheid.” De uitdaging is vervolgens hoe je deze wetenschappelijke kennis in de praktijk brengt. “Hoe bereik je die grote stille, en mogelijk, minder geïnteresseerde grote massa met jouw boodschappen? Daar heb ik helaas geen kant-en klaar antwoord op. Wel zie ik in mijn onderzoeken dat de context waarin mensen zich bevinden en hun achtergrondkenmerken van invloed zijn op de effecten die je kunt bereiken met bepaalde communicatie. Vaak lijkt er vanuit te worden gegaan dat de ontvanger van de boodschap een rationele en goedgeïnformeerde burger is. Maar heel veel mensen weten over heel veel maatschappelijke thema’s heel weinig. En zijn ook helemaal niet geïnteresseerd. Dan kun je een mooi communicatieplan maken, maar ga je je publiek nooit echt bereiken”, aldus Vliegenthart.

“Via mijn deelname aan de commissie-Marcouch en mijn netwerk probeer ik deze kennis over te brengen op beleidsmakers. Natuurlijk moet je bescheiden zijn over de impact die je denkt te hebben als wetenschapper, maar ik zie het wel als mijn plicht om wat met mijn bevindingen te doen. Daarom schrijf ik ook geregeld voor blogs zoals stukroodvlees.nl, wat goed wordt gelezen. Het is misschien een schot met hagel, maar ik hoop zo toch af en toe iets te raken.”