Het vertrouwen in onze democratie staat enorm onder druk

Waar ga je het tijdens PubCom23 over hebben?

“Vertrouwen. Een democratie kan niet goed functioneren zonder vertrouwen, maar het vertrouwen in onze democratie staat enorm onder druk. Communicatie speelt een belangrijke rol bij het terugwinnen van vertrouwen, want communicatie zorgt voor verbinding, maar het vertrouwen in communicatie staat tegelijk stevig onder druk. Neem het wantrouwen richting journalistiek en voorlichting in de samenleving. Maar ook het onderlinge wantrouwen tussen pers en voorlichting. Het aantal woordvoerders en persvoorlichters neemt de afgelopen jaren sterk toe. De journalistiek ziet dit als een teken, als het afschermen van de bestuurders, waarmee je juist wantrouwen creëert. Er is ook een steeds grotere scheefgroei tussen het aantal journalisten en het aantal communicatiemedewerkers. Maar het is ook een wisselwerking, en dus ook een gevolg van een steeds wantrouwender houding vanuit de journalistiek. Het boek 'Wantrouwen in de wandelgangen' van Jan Tromp en Coen van de Ven analyseert deze verandering in de relatie tussen journalistiek en politiek heel goed. Een goede balans tussen journalistiek en voorlichting is nodig voor een goed werkende democratie met voldoende tegenmacht. Het is daarom ook van belang dat we blijven investeren in goede, onafhankelijke journalistiek.”

Hoe is die relatie veranderd?

“Van een soort vertrouwensrelatie, waarbij je allebei een rol hebt om de samenleving te dienen – de journalistiek natuurlijk vanuit een ander perspectief en als waakhond – is deze verschoven naar wantrouwen als uitgangspunt. Beide kanten, journalistiek en bestuur, komen daarin vast te zitten, want het gevolg kan zijn dat bestuurders en politici juist defensief gaan communiceren of meer woordvoerders inschakelen. Daarmee komen we in een negatieve spiraal terecht, waarbij vooral de ruimte voor menselijkheid en het menselijk contact verdwijnt. Als beide kanten goed begrijpen dat je een rol hebt en de democratische rechtsstaat dient, is dat iets anders dan per definitie in een wantrouwende relatie tegenover elkaar staan. Communicatie wordt steeds meer gezien als manipulatiemiddel, maar een democratische rechtsstaat is juist gediend bij goede communicatie. Zeker een complexere samenleving is geholpen bij mensen die het goed kunnen uitleggen. Dat is ook een reden waarom het aantal communicatieprofessionals is toegenomen: de samenleving is steeds complexer geworden. Communicatie gaat om de inhoud. Het is juist een manier om heel helder te maken aan de samenleving wat je beoogt en hoe je tot zo goed mogelijke dienstverlening komt.”

Hoe lost communicatie dat wantrouwen op?

“Door heel open en transparant te zijn, zonder angst om afgerekend te worden. Mensen verwachten heus niet dat alles perfect is. Ik kan niet besturen zonder af en toe een fout te maken. Het enige dat je kunt doen is zorgen dat je een goed kompas hebt. Politieke communicatie is niets anders dan uitleggen waarom je gelooft dat wat je aan het doen bent het juiste is. Eigenlijk is alle overheidscommunicatie politieke communicatie, want onder elke overheidsbeslissing of -handeling ligt een politiek besluit.” 

Zit er een groot verschil in communiceren als bestuurder of als politicus?

“Ik vind dat een oneigenlijk onderscheid. Kijk: ik ben een politiek bestuurder, gekozen in onze democratie. Als ik besluit dat we mensen uit de schulden willen halen, is dat een politiek besluit. Ik kan goed uitleggen waarom ik dat vind. Je kan er een andere mening over hebben, dat is ook waarom we een democratie hebben. Dus vertel gewoon waarom je de dingen ziet zoals je ze ziet. Dat stelt mensen in staat om andere keuzes te maken. Waar ik me juist aan erger is dat er een soort neutraliteit van bestuurders wordt voorgesteld. Dat is raar, want we hebben toch niet voor niks een democratie ingericht? Het is logisch dat je daar je politieke kleur in meeneemt. Tegelijkertijd moeten we ons ook realiseren dat politiek niet vies is, maar een manier om problemen op te lossen en een samenleving in te richten. Ik zeg tegen mijn ambtenaren: ik ben een politiek bestuurder, dus ik stuur op basis van het waardepatroon dat ik heb. Er is niks mis mee om dat gewoon uit te leggen. Natuurlijk kan het zo zijn dat er een ander bestuur wordt gekozen en dat het dan anders is, maar ook dan vind ik dat je het transparant en helder moet maken. Ik pleit ervoor om mensen in de politiek ook te zien als mens. Met hun eigen verlangens, gedachten, geschiedenis. Het persoonlijke is politiek. Dat is heel relevant op twee manieren: je neemt ervaringen uit je eigen leven mee de politiek in. Daarom is representatie zo enorm belangrijk, zodat je niet een diverse vertegenwoordiging hebt. Het persoonlijke is politiek betekent ook dat je je realiseert dat elk besluit een ingrijpend effect kan hebben op het leven van mensen. Wat iemands waardepatroon is en hoe diegene tot een besluit komt is daarom zeer relevant. Veel van de problemen die we tegenwoordig zien in de relatie tussen burgers en overheid komen voort uit een wantrouwend mensbeeld waarin mensen worden gezien als calculerende burgers. Vanuit dit mensbeeld zijn fraudewetten ontstaan waar mensen het slachtoffer van zijn geworden. Als we niet begrijpen welk waardepatroon ten grondslag ligt aan het maken van dit soort wetten, kunnen we het vertrouwen ook niet herstellen.”

‘Iemand die in de communicatie werkt is nooit een wegpoetser, maar cruciaal voor het laten werken van je beleid’ 

Waartoe leidt gebrek aan vertrouwen?

“Kijk naar de klimaatproblematiek, tekorten in de zorg, onderwijs, politie, een miljoen mensen in armoede, honderdduizend daklozen, een groot gebrek aan woningen. Alle sociale grondrechten die we hebben staan onder druk. Hoe los je dit soort problemen op in een parlement waarin de mensen geen vertrouwen meer hebben? Het zorgt voor de waan van de dag, je bent alleen maar aan het vechten, je polariseert en je komt niet verder in het oplossen van problemen. De vertrouwenscrisis zit alles in de weg. We zullen met elkaar op zoek moeten naar een manier om vertrouwen te herstellen.” Hoe doe je dat als bestuurder? “Begin bij jezelf. Door dit soort gesprekken te voeren, door erover na te denken, door open en transparant te zijn. Ook wanneer je kritiek krijgt de reflex van defensief reageren te herkennen. Probeer ervan te leren. Dat is niet alleen maar luisteren, maar dialoog. Je neemt iemand pas echt serieus wanneer je goed luistert, maar ook van mening durft te verschillen en samen bespreekt waar het verschil van inzicht door ontstaat. Je maakt altijd in het algemeen belang keuzes en daar ligt een waardepatroon aan ten grondslag. Daar moet je open in zijn en ook accepteren dat niet iedereen het daarmee eens zal zijn, maar wel dat je iedereen daarin serieus neemt.”

Welke instructies geef je jouw eigen communicatiemensen?

“Wat ik heel belangrijk vind is dat ze de inhoud kennen. Dat ze zelf begrijpen waar het over gaat. Mijn woordvoerders gaan veel mee op werkbezoek, om zelf te voelen en te begrijpen; communicatie gaat niet alleen over kennis. Als je doorvoelt wat beleid betekent voor mensen, kun je het ook beter verwoorden. Beleid en communicatie moeten geen losgezongen onderdelen zijn, het hoort bij elkaar. Soms heerst teveel het idee dat communicatie een manier is om iets mooier te maken dan het is, om mensen om de tuin te leiden. Communicatie is een manier om mensen serieus te nemen, te verbinden, begrip te kweken en goed te informeren. Luisteren hoort daar ook bij uiteraard. Niemand kan communiceren zonder te luisteren. We zijn veel in de stad omdat het goed is om te zien hoe beleid uitpakt en niet blijft hangen in beleid maken. Je kunt je wel inleven, maar het is beter als je van de mensen zélf hoort hoe hun leven eruitziet met dagelijkse geldstress en armoedestress en hoeveel systeemstress het geeft om al die regelingen die er zijn, daadwerkelijk aan te vragen. Dat kun je niet alleen maar vanaf papier tot je nemen. Mijn oproep aan iedereen die werkzaam is in de communicatie is: verdiep je!”

Wat moeten de bezoekers aan PubCom23 de volgende dag anders doen, na jouw bijdrage?

“Je moet je echt verdiepen in de inhoud, zodat je ook doorvoelt en doorleeft wat je eigenlijk communiceert. Je bent onderdeel van beleid dat impact heeft op het leven van mensen en je staat daar niet buiten.”

En ten opzichte van hun bestuurders?

“Wees kritisch. Als je iets niet goed uit je pen krijgt, is dat een heel duidelijk signaal. Dan is er misschien iets mis met de inhoud van je boodschap. Klopt het verhaal gewoon niet, dan moet je een stapje terug doen en je afvragen: waarom klopt het niet? Voer daar het gesprek met je bestuurder over. Door de complexiteit in de samenleving is communicatie belangrijker geworden. Ik heb wel het gevoel dat we soms teveel voor onszelf aan het schrijven zijn. Als het juridisch goed dichtgetikt is, als alles er maar instaat. Maar het is niet een middel voor degene die al weten waar het over gaat, het is juist een middel voor mensen die dat nog niet weten. En dat vergt meestal een heel andere manier van communiceren. Daar is nog een wereld te winnen. Onze woordvoerders zitten heel vroeg aan tafel. Ze zijn vanaf het begin van het besluitvormingsproces betrokken. Dat wil ik, omdat het goed begrepen moet worden. Iemand die in de communicatie werkt is nooit een wegpoetser, maar een cruciaal onderdeel voor het laten werken van je beleid. Zo is het ook prettiger voor de buitenwereld om contact met onze communicatiemedewerkers te hebben. Het is een kwestie van dienstverlening om uit te leggen hoe iets werkt, of hoe iets tot stand is gekomen. En soms ook om te vertellen dat iets niet goed is gegaan.”