Als wetenschapper moet je om je heen kijken
Rens Vliegenthart (1980) is hoogleraar Media en Samenleving bij de afdeling communicatiewetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. In zijn onderzoek houdt hij zich bezig met de interactie tussen media en politiek en de effecten van mediaberichtgeving op kiezers, consumenten en algemeen publiek. Hij is wetenschappelijk directeur van de Amsterdam School of Communication Research en ook anderszins bestuurlijk actief. Zo is hij door Jeroen Dijsselbloem gevraagd om bij te dragen aan de evaluatie van het optreden van de regering tijdens de coronapandemie door de Onderzoeksraad voor Veiligheid.
In 2014 won Rens Vliegenthart een belangrijke Vidi-beurs om onderzoek te kunnen doen naar de mediaberichtgeving over de economische crisis in de jaren 2007/2008. Hoe berichtten de media over de crisis en wat was het effect op anderen? Eén van de effecten die hij met zijn onderzoeksgroep zag, was dat het consumentenvertrouwen onder invloed van de berichtgeving veranderde. Het daalde onder invloed van de zogenaamde dubbele negativiteitsbias. In de eerste plaats stelden journalisten de werkelijkheid negatiever voor dan die in werkelijkheid was. In de tweede plaats bleken lezers gevoeliger voor negatief nieuws dan voor positief nieuws. Slecht nieuws werd door hen eerder opgepakt dan goed nieuws. De uitspraak, dat ‘media ons de crisis inpraten’, is dus niet geheel ongegrond.
Slecht nieuws verkoopt
Waardoor ontstaat die dubbele negativiteitsbias? Financieel journalisten aan wie deze uitkomsten werden voorgelegd, gaven als verklaring dat slecht nieuws nu eenmaal beter verkoopt. Maar ook bleek dat de economische werkelijkheid regelmatig te complex voor ze was en moeilijk te doorgronden, waardoor ze terugvielen op te simpele boodschappen. De grotere gevoeligheid bij consumenten voor slecht nieuws is waarschijnlijk een oeroud overlevingsmechanisme. We zijn continu gespitst op mogelijk gevaar. Wat kun je hier als communicatieprofessional mee? Het is in elk geval goed om je te bewust te zijn van deze mechanismes wanneer je een complexe boodschap te vertellen hebt. Slecht nieuws over jouw organisatie zal harder aankomen, dan goed nieuws. Binnenkort verschijnt een boek met de onderzoeksresultaten bij Cambridge University Press, een prestigieuze wetenschappelijke uitgeverij in de UK.
Politieke besluitvorming
Vliegenthart raakte geïnspireerd door het onderzoek naar de relatie tussen mediaberichtgeving en samenleving als student-assistent bij Jan Kleinnijenhuis aan de Vrije Universiteit. Hij deed mee aan een onderzoek naar de verkiezingen van 2002 waaraan onder andere Pim Fortuyn meedeed. Daarna ging zijn promotieonderzoek over de relatie tussen mediaberichtgeving en immigratiewetgeving. De media bleken inderdaad effect te hebben op de steun onder de bevolking voor partijen die anti-immigratiewetgeving voorstonden. Belangwekkend onderzoek voor communicatieprofessionals die zich met politieke communicatie bezighouden. In vervolgonderzoek bleek dat 'issue ownership' een rol speelt. De partij die het issue ‘bezit’, profiteert meer van algemeen nieuws over het onderwerp dan andere partijen.
Praktijk
“Tegenwoordig vindt wetenschappelijk onderzoek niet meer voornamelijk binnen de muren van de universiteit plaats”, zegt Rens Vliegenthart. “Als wetenschapper kijk ik om mij heen en onderzoek ik wat er precies gebeurt. Maatschappelijke issues interesseren mij daarbij het meest. Eerst richtte ik mij daarbij vooral op het effect op de politieke besluitvorming, maar nu ook breder.” Onderzoek vindt ook steeds vaker plaats in samenwerking met bedrijven en organisaties én met hogescholen. Zo wordt er samen met de Hogeschool Utrecht onderzoek gedaan naar nieuwsontwijking. Promovenda Kiki de Bruin onderzoekt de mechanismes bij consumenten ten aanzien van ‘news avoidance’. Uitdagend onderzoek, want wat is news avoidance precies en wat zijn de gevolgen? In Nederland wordt nog steeds veel naar het NOS-journaal gekeken, zelfs door mensen die nauwelijks nieuws gebruiken. De publieke omroep is in de ogen van Vliegenthart dan ook van cruciaal belang om polarisatie te voorkomen. In de VS bijvoorbeeld kennen ze zo’n gedeeld medium niet, met alle gevolgen van dien.
Bestuur
Als wetenschappelijk directeur van de Amsterdam School of Communication Research (ASCoR) binnen de Universiteit van Amsterdam (UvA) maakt Vliegenthart deel uit van de afdeling Communicatiewetenschap, die sinds kort wordt geleid door Julia van Weert. Directeur van het College (de bacheloropleidingen) is Bas van der Putte en de Graduate School (masteropleidingen) wordt geleid door Jessica Piotrowski. “Behalve onderzoek vind ik ook mijn bestuurlijke activiteiten heel boeiend. Met relatief kleine dingen kun je een groot verschil maken. Bijvoorbeeld door een klein budget beschikbaar te stellen, als iemand een goed idee heeft. Ik vind het leuk om een inspirerende omgeving te creëren waarin onderzoekers tot hun recht komen. Ik ben ook voorzitter van de UvA-brede commissie ‘Erkennen en waarderen’, waarin we kijken hoe wetenschappelijke kwaliteit op een andere manier gemeten kan worden dan door het turven van publicaties en citaties. Onderwijs en maatschappelijke impact doen er ook toe.” Dat Rens Vliegenthart als communicatiewetenschapper gevraagd is om het regeringsbeleid ten aanzien van corona mede te beoordelen, beschouwt hij dan ook als een groot compliment. Zowel voor het vak als voor hemzelf!