Varen op het kompas van kennis
Het is een groot goed dat politieke keuzes in de coronacrisis gebaseerd worden op betrouwbare feiten en wetenschappelijke kennis zoals van publieke kennisinstellingen als het RIVM. Maar wetenschap kan nooit in de plaats van politiek komen. Beiden zijn nodig, maar met een eigen rol. Juist wanneer het complexe maatschappelijke opgaven betreft, is rolvastheid en strategische communicatie van belang. In dit tweeluik een kijkje in de keuken bij de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS).
“Maar het antwoord op alle vragen die leven, begint bij de kennis en ervaring van deskundigen. Laat ons daaraan vasthouden. (..) Het is belangrijk dat we op dat kompas van wetenschappelijke kennis en betrouwbare feiten blijven varen”. (Mark Rutte, 16 maart 2020)
Premier Rutte sprak deze zinnen uit tijdens zijn tv-toespraak over het coronavirus Covid-19. Vanaf dat moment riep hij op dat we moeten varen op het kompas van wetenschappelijke kennis en betrouwbare feiten. In eerste instantie een statement van grote waarde. Vergeleken met kort geleden, toen wetenschappelijke kennis nog werd aangeduid als ‘ook maar een mening’, anti-vaccin activisten wetenschappelijke kennis door emoties vervingen en boeren demonstreerden bij het RIVM vanwege vermeend ‘fake news’ is het grote winst dat onderzoek zo’n belangrijke rol speelt in deze crisis.
Medialogica
De oproep van de premier om de rol van kennis deze te geven is mijns inziens een noodzakelijke keuze. In ons digitale tijdperk waar nieuws zich bliksemsnel verspreid, is het van belang dat we goed kijken waar we onze informatie vandaan halen. De crisis blijkt een uitvergroting van reeds bestaande medialogica: de expert, de opiniemaker spreekt en het publiek luister. Maar er gebeurde ook iets interessants: de expert had gebrekkige expertise. Dat leverde tot nu toe talkshows op waar verschillende zeer gespecialiseerde experts én opiniemakers, elkaar tegenspraken. Meningen, emoties en feitelijke kennis nog zo pril en onaf vermengde zich. Het publieke debat werd een openbare zoektocht naar houvast.
Mega-wicked problem
Maar al snel bleek Corona is een mega-wicked problem. Wetenschappelijke kennis bleek niet eenduidig en zeker. Toch werd met 50% van de kennis, 100% van de keuzes gemaakt. Het OMT kreeg een té prominente plek in het beleid en werd gaandeweg de crisisfase gepolitiseerd. Adviezen van zeer kundige vakspecialisten zoals virologen en epidemiologen werden 1 op 1 overgenomen voor het nemen van algehele politieke keuzes. Met als apotheose Jaap van Dissel (RIVM) die naast premier Rutte, eind april uit stond te leggen (en dus verantwoorden) dat op basis van onderzoek de scholen weer stapsgewijs open konden.
Met als gevolg dat niet alle perspectieven zorgvuldig tegen elkaar werden afgewogen.
Roep om tegengeluid
Er was - zeker naarmate de crisis langer duurde - dringend behoefte aan tegengeluid. Ook het parlement deed die oproep. Terecht, want de coronacrisis is te complex om gededuceerd te worden tot enkel een medisch-curatief probleem. Ondertussen bewogen kennisinstellingen en adviesraden zich. De SER richtte een denktank op. Organisaties die betrokken zijn bij advies en uitvoering van de zorg – waaronder de IGJ, NZA, en Zonmw, sloegen de handen in een om na te denken over geleerde lessen en volgende stappen .De Raad voor Volksgezondheid & Samenleving is in beide gremia vertegenwoordigd. Dan is er het Overleg Planbureaus (OP) inclusief het RIVM en een tijdelijke werkgroep Sociale Impact voor Kwetsbare Groepen onder leiding van burgemeester Halsema. De gemene deler is een roep om meer integrale afwegingen. De 1,5 metersamenleving als algemeen beeld is onmogelijk en onwenselijk. Daarnaast moeten we beter letten op de consequenties van maatregelen voor kwetsbare groepen.
Groot OMT
Toen we het advies ‘(Samen)leven is meer dan overleven’ uitbrachten, vroeg een journalist ons, of het niet beter zou zijn als iedereen gewoon samen komt in één groot OMT. Ons antwoord was volmondig NEE. Zolang alle gremia duidelijk hun eigen rol nemen en de adviezen worden meegenomen in de wegingen van regering én parlement hebben adviezen met verschillende invalshoeken veel meerwaarde. Elke kennisinstelling en/of adviesraad heeft zijn eigen wettelijk vastgelegde taak. Het OMT kijkt technisch naar spreiding van het virus. Planbureaus kijken naar beleidsopties en overzien de effecten van maatregelen, adviesraden hebben een meer strategische en normatieve rol in beleidsadvisering. Dat vereist Samenwerking tussen beiden, zoals in de SER-denktank, kan zeer interessant zijn. Maar deze instellingen, hoe deskundig ook, kunnen nooit een politieke wegingen maken. Het is aan ‘communicatie’ om deze rolvastheid te borgen in alle uitingen. Omgekeerd mag de politiek zich ook niet verschuilen achter kennisinstellingen. Dan vervuilt het democratische proces.
Kijkje in de keuken
Voor de RVS viel de coronacrisis zo ongeveer gelijk met het starten van de nieuwe werkagenda. Deze presenteerden we in Theater Diligentia 3 februari 2020: 5 nieuwe thema’s, maatschappelijke opgaven die we de aankomende vier jaar als basis voor onze advisering gaan nemen. Daarbij staat de & centraal. Het symboliseert de verbinding tussen Volksgezondheid en Samenleving. Communicatief een bewuste keuze en zichtbaar gemaakt in de doorontwikkeling van de huisstijl. De & staat voor het besef dat ontwikkelingen in onze samenleving betekenis hebben voor onze individuele en collectieve gezondheid, voor hoe we morgen leven & zorgen. De coronacrisis konden en wilden we daarom niet negeren; omdat het precies op dát snijvlak zat. Maar we besloten ook direct dat niet al ons werk nu in het teken van Corona zou komen te staan.
In het Oog van de Storm
Daarom begonnen we direct een aantal kortlopende projecten die we vanaf maart 2020 op hebben gestart. We begonnen een Blogreeks ‘In het Oog van de Storm’ waar we de raadsleden van de adviesraad én professionals uit het veld laten reflecteren op de actuele situatie. Tevens startte we een Raadpleging die we nu twee keer hebben uitgezet om te kijken wat er leeft in het veld en dat mee te nemen bij de thema’s die we sowieso uitwerken in onze relatief nieuwe werkagenda. En hoewel het schrijven van een nieuw advies met aanbevelingen natuurlijk grondigheid vereiste, kwamen we – goed getimed en met perspectief voor de toekomst - met een advies over de te nemen vervolgstappen in tijden van Corona. We stelden openlijk vragen over de houdbaarheid van de 1,5 metersamenleving en deden aanbevelingen om dit samen anders te organiseren. En dat is precies wat mijns inziens de rol moet zijn van een adviesraad: onafhankelijk, scherp adviseren, maar mét oog voor de actualiteit en politieke realiteit. Strategische communicatie en een proactief persbeleid zijn daar onontbeerlijk.