Over vertrouwen, twijfel en onzin met Jan Terlouw
"Dat ze er allemaal meer verstand van hebben dan ik." Jan Terlouw reageert bescheiden als ik hem vraag wat hij zou willen zeggen tegen de 110.000 communicatieprofessionals in Nederland. Ik had het kunnen weten. Ik zit tegenover de man die zijn boodschappen verpakt in verhalen. En die boodschappen zitten er te over in het prachtige gesprek dat volgt.
We praten over vertrouwen en verantwoordelijkheid, macht en de democratische rechtstaat, zijn ernstige zorgen over de aarde, oplossingen en optimisme, twijfel en wetenschap. De bijzondere ontwikkeling die hij doormaakte in zijn leven, van natuurkundige, naar vader, naar schrijver en politicus, slingert daar als een rode draad doorheen. Ondertussen drinken we kruidenthee en eten we bastognekoeken. De gebloemde theemuts houdt de theepot warm. "En in die theepot zit een vloeistof en als je daarvan drinkt kun je alleen maar de waarheid vertellen."
Communicatie is voor mij in de eerste plaats verhalen vertellen
"Ik heb altijd heel veel gehad aan de kracht van het verhaal. Iedereen is daar gevoelig voor. Als je een betoog houdt, wordt er geluisterd. Stop er een verhaal in en er wordt beter geluisterd." Hoe het hem lukt om op het goede moment precies het goede verhaal te vertellen? "Tien jaar oefening! Tien jaar lang heb ik onze kinderen iedere avond een verhaal verteld dat ik zelf verzon. Als ik ze iets mee wilde geven, met ze in gesprek wilde over iets, bijvoorbeeld als ze iets verkeerd hadden gedaan, deed ik dat altijd in de vorm van een verhaal. Ik denk dat veel mensen veel beter verhalen kunnen bedenken dan ze weten. Alleen ze oefenen niet. Door het heel vaak te doen, kun je zo een verhaal vertellen dat aansluit bij wat je wilt zeggen."
Geef dat lieve mens in vredesnaam verantwoordelijkheid
In 2016 vertelde Jan Terlouw bij De Wereld Draait Door een verhaal dat je vast kent: over het touwtje uit de brievenbus. Hij gebruikte het als metafoor voor iets dat in ons vak van levensbelang is en waar we allemaal keihard aan werken om het te behouden of terug te winnen: vertrouwen. "Toen ik een kind was, woonde ik in het dorp Garderen. Daar hadden we een wijkverpleegster, zuster Knevel. Zij deed gewoon alles wat ze nodig vond, ging dat aan niemand vragen. Met dat gat in je been moet je naar de arts, dat kleine gaatje doe ik zelf wel. Of: ik kom een uur koffie met je drinken, want dat heb je nodig. Fantastisch. Ze regelde het gewoon. 'Dat kun jij best.' Als je dat zegt, doen mensen hun best om het waar te maken. Ze willen laten zien dat ze het kunnen, je niet teleurstellen. Dat is aan het verdwijnen. De overheid vertrouwt mensen niet meer, ze krijgen allemaal regels. Het lijkt ook wel alsof er niks fout mag gaan. Maar juist door alles dicht te regelen gaat er veel meer fout. De wijkverpleegkundige van nu moet van iedere drie minuten verantwoorden wat ze heeft gedaan. Belachelijk. Geef dat lieve mens verantwoordelijkheid." En andersom? Hoe krijgt zuster Knevel het vertrouwen weer terug in de overheid? "Het bestuur moet doen wat ze belooft. Anders verlies je het vertrouwen. En daar is de overheid behoorlijk in tekortgeschoten. Kijk naar Groningen. Ze hebben niet gedaan wat ze beloofden en hun verantwoordelijkheid niet genomen. Dan gaat het mis."
Als mensen het weten, zullen ze het willen
Duurzaamheid, ook zo’n onderwerp waar veel communicatieprofessionals het hoofd over breken. Hoe kan het dat de boodschap over dit onderwerp maar niet goed tussen genoeg oren komt? "Het grootste probleem van de aarde is de manier waarop we met de natuur omgaan. Dat is zo ontzettend snel verslechterd en heeft zo’n enorme schaal aangenomen. Vroeger maakten we ons druk om een meertje dat vervuild was. Nu zijn het de oceanen. Dat is in 60 jaar gebeurd. Het tempo ligt zo ontzaglijk hoog. We moeten over naar duurzame energie. Er is genoeg, het is betaalbaar, de middelen zijn er en het is uitvoerbaar. De politiek moet beslissingen nemen, maar kan dat niet als de mensen het niet willen. En waarom willen de mensen het dan niet? Omdat ze het niet weten! Op het moment dat ze het weten, zullen ze het willen, voor hun kinderen." Dan is het dus een communicatievraagstuk, maar wel een bijzonder lastige. Want er zijn zoveel tegenstrijdige verhalen. "Het is ontzettend handig om te zeggen dat het niet waar is. Want dan hoef je niets te doen. Klimaatontkenners zijn niet goed bij hun hoofd. Alle serieuze wetenschappers weten hoe het zit."
Over twijfel en zeker weten
"Twee dingen", zegt Jan als ik vraag wat wij als communicatieprofessionals hierin kunnen doen. "Zoek de wetenschapper op en help hem of haar over de twijfel heen te stappen. Wetenschappers leven met twijfel, dat is feitelijk hun grootste vriend. Als je blijft twijfelen, blijf je zoeken om dichter bij de waarheid te komen. Zij zullen nooit iets met overtuiging zeggen, nooit de barricade op gaan. Terwijl zij wel degenen zijn die het weten. Ik spreek ze daarop aan: jullie kennis heb je opgedaan op basis van voorgangers, je studie, met geld van de staat. Die kennis is van de gemeenschap en dat geeft je de plicht om over de twijfel heen te stappen. Ik realiseer me dat dat een dilemma is. Twijfel is een groot goed en mensen die iets zeker weten zijn hartstikke gevaarlijk. Want als jij iets zeker weet, moet de ander het ook weten. Dat hebben we in religies natuurlijk ook veel gezien. Toch moet je soms met overtuiging zeggen dat iets hoogstwaarschijnlijk is. Aan het eind van de middeleeuwen geloofden mensen in alchemie, sterrenwichelarij, kwakzalverij. Toen kwamen Copernicus en later Galilei en Newton. Die zeiden: nee mensen, niks alchemie, meten is weten. Dat heeft ongelooflijke vooruitgang gebracht in een paar honderd jaar. Dus tegen wetenschappers zeg ik nu: ga op de barricade staan, de samenleving heeft jullie kennis en overtuigingskracht nodig. Als ze dat doen, zou dat helpen in de communicatie. Ten tweede: maak de politicus die zegt dat hij een wetenschapper niet gelooft direct belachelijk. Wetenschap is geen geloof. Het is onderzoek. Politici kunnen geen wetenschappelijk debat voeren. Laat iedereen zich alsjeblieft bij zijn leest houden."
Wat is dit voor onzin, hou hiermee op!
Aan het eind van ons gesprek komen we terug bij de zorg. En die vermaledijde marktwerking. "Ik ben enorm tegenstander van het zorgstelsel. Daar zit veel te veel marktwerking in. Dat deugt niet. Zorg is een recht en de markt zorgt nooit voor rechten. Dat kan alleen een overheid. Nederland heeft het op twee na duurste zorgstelsel ter wereld. Het lijkt zo eerlijk: een vrije markt, iedereen mag toetreden, maar de realiteit is dat het een jungle is. De sterkste wint. In 2017 is de wereld 700 miljard dollar rijker geworden aan bedrijfsdividend en winst en dat is voor 80 procent terechtgekomen bij 1 procent van de mensen. Dat is wat marktkapitalisme doet. Dat loopt echt uit de hand, dat kan niet goed gaan. In Amerika zie je dat ook. Daar groeien de laagste inkomens al sinds de jaren 60 niet meer en Trump maakt daar schaamteloos gebruik van. Het is polarisatie wat de klok slaat. Waar slaat het op dat iemand die heel goed een bal tussen twee paaltjes kan schieten 75.000 per maand verdient en iemand die een ernstige ziekte kan genezen het moet doen met 7000? In de communicatie zou je dit veel vaker keihard moeten zeggen. Zoek wetenschappers op, zoek data en kennis op en blijf zeggen: wat is dit voor onzin, hou hiermee op!"
En dat is de waarheid. Want we dronken uit de theepot.
En dat is de waarheid. Want we dronken uit de theepot.