Wie vindt heeft slecht gezocht
Na tien jaar stopt prof. dr. Noelle Aarts met de Logeion leerstoel voor Strategische Communicatie aan de Amsterdam School of Communication Research (ASCoR). Tijdens een goed bezocht afscheidscollege in de Universiteit van Amsterdam verweefde ze haar werk op het gebied van de dialoog met haar nieuwe aandachtsveld: de invloed van de mens op de omgeving en omgekeerd.
De deelnemers ontvingen het boekje ‘Over bruggen’ over het goede gesprek en een college over de interactie tussen mens en omgeving, waarover ze zich sinds september 2017 als hoogleraar sociaal economische interacties buigt aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen. Het is voor Aarts een “uitdaging om de vele afhankelijkheden in kaart te brengen, hoe ze een rol spelen en hoe ze veranderen”. Het een kan niet zonder het ander: “Zonder biotoop geen vogel. Verandert de biotoop, dan verandert de vogel. Of hij sterft uit.”
Zo is er geen overheid zonder burgers en geen wetenschap zonder samenleving. Ook biotopen als ‘de markt’, ‘de consument’ en ‘de concurrent’ veranderen voortdurend. Organisaties moeten meeveranderen, anders dreigen ze de aansluiting te verliezen.
Afhankelijkheid
Maar wat is afhankelijkheid? Aarts: “Het wordt gezien als iets zwaks. Het is sneu. Het schuurt. In onze samenleving is onafhankelijkheid het ideaal. We willen de baas spelen, winnen. En als we verliezen wijten we dat aan de omstandigheden.” Maar afhankelijkheid gaat ook over zorg voor elkaar, synergie, wederkerigheid, reciprociteit. Kortom: verbinding. “De spanning tussen afhankelijkheid en onafhankelijkheid is een van de grootste dilemma’s voor mensen (Deborah Tannen). We willen ertoe doen, het verschil maken. Het is een vrouwelijke neiging om de verbinding te zoeken en een mannelijke neiging om autonomie na te streven. Zo verontschuldigen vrouwen zich zes keer zo vaak als mannen, soms al bij voorbaat.”
In een ‘marktrelatie’ is er sprake van een distributieve onderhandeling: er is een koek en die moet verdeeld worden. Wordt de onderhandeling niets, dan kan die eenzijdig afgebroken worden. Maar zijn de partijen van elkaar afhankelijk, dan gaat het om integratief onderhandelen. Dan moet er ‘een nieuwe koek worden gebakken’. Aarts: “Zorgen voor elkaar is dan nodig. Het gaat vaak om complexe situaties met vaak tegengestelde belangen. Onze onkunde en ongemak om om te gaan met onafhankelijkheid maakt het lastig. We moeten onze eigen grenzen (leren) kennen.”
Vertrouwen
Als onze vroegste ervaringen om mensen te vertrouwen goed zijn, gaat dat later ook vaak goed. ‘Ubuntu’ gaat nog een stap verder. Die stroming gaat uit van beweging en afhankelijkheid; alles is met iedereen verbonden. Dat vraagt om de bereidheid om te delen, te vertrouwen. “Mensen willen graag aardig gevonden worden en willen dat anderen vinden dat we het goed doen. Maar dat gaat niet vanzelf en het is nooit klaar. Communicatie organiseert en bewaakt de onderlinge processen waarin verbindingen en relaties een gestalte krijgen. Mensen praten met elkaar de werkelijkheid bij elkaar. Als we ons beter zouden realiseren dat taal hierin een doorslaggevende rol speelt, zouden we taal beter kunnen benutten.”
“Organisaties, laat de controle varen en vertrouw op de loyaliteit van je medewerkers. Dat geldt ook op het niveau van de samenleving. Leer mensen over hun eigen grenzen en bubbels heen kijken. Laat ze samenwerken.” Ze haalt Yuval Harari’s boek ‘Homo Deus’ aan, waarin hij de samenleving van gisteren ziet als een groep chimpansees: iedereen kent elkaar. Dat zien we nu nog terug in vriendengroepen en bij nieuwe bottom up-initiatieven. De samenleving van morgen lijkt volgens hem meer op een mierenkolonie. Er is geen centrale leider, maar een zelforganisatie, waarin de individuen geen invloed hebben op de ontwikkelingen. Daarin werken techgiganten als Facebook, Apple en Google als een soort ‘superbrein’ en lijken allerlei vormen van kunstmatige intelligentie de regie over te nemen. “Dat geeft ons het gevoel dat we er als individu niet meer toe doen, met als gevolg een hang naar controle en overzicht.” Daarmee geeft Aarts onder meer een verklaring voor de opkomst voor (populistisch) rechts, zonder het te veroordelen.
Blijf nadenken
“Het grootste risico is dat we zelf gaan denken als computer: in enen en nullen, in ja of nee. Probeer je eigen frames los te laten. Laten we de verbondenheid tussen mensen voorop blijven stellen. De belangrijkste opdracht van de communicatieprofessional van morgen is de dialoog stimuleren.” Ook, of juist, tussen tegengestelde groepen. “Laten we ons verzetten tegen de protocollisering van de samenleving. Blijf nadenken. Met een licht anarchistische houding met oog voor wat afwijkt. We moeten altijd blijven zoeken. Wie vindt heeft slecht gezocht.”